نوشتار محتوا:سرمایه اجتماعی (Social Capital)

مفهوم:

والد:

بعد:

فرزند:

---

لید

سرمایه اجتماعی را می‌توان به عنوان پیوندها، ارزش‌ها و ادراکات مشترک در جامعه تصور کرد که افراد و گروه‌ها را قادر می‌سازد به یکدیگر اعتماد کنند و در نتیجه با هم کار کنند. سرمایه اجتماعی شبکه‌هایی همراه با هنجارها، ارزش‌ها و ادراکات مشترک است که همکاری درون یا بین گروه‌ها را تسهیل می‌کند. سرمایه اجتماعی حول سه محور می‌چرخد: شبکه‌های به‌هم‌پیوسته روابط بین افراد و گروه‌ها (پیوندهای اجتماعی یا مشارکت اجتماعی)، سطح اعتمادی که این پیوندها را مشخص می‌کند، و منابع یا منافعی که به موجب روابط اجتماعی و مشارکت اجتماعی به دست می‌آیند و منتقل می‌شوند. سرمایه اجتماعی را می‌توان از طریق سطح به‌هم‌پیوستگی، کیفیت و ماهیت ارتباطات و میزان چشم‌انداز مشترک عمومی درک کرد. این امر سرمایه‌ اجتماعی را به ابعاد ساختاری (ارتباطات بین بازیگران)، رابطه‌ای (اعتماد بین بازیگران) و شناختی (اهداف و ارزش‌های مشترک بین بازیگران) مرتبط می‌کند. سرمایه اجتماعی در افزایش رفاه جامعه از اهمیت بالایی برخوردار است و بالا بودن سطح آن با کاهش میزان جرم و جنایت در جامعه مطابقت دارد. همچنین تقریباً مانند هر نوع سرمایه دیگری، سرمایه اجتماعی نیز ممکن است موجب ایجاد آسیب برای افراد شود؛ به عنوان نمونه، پیوندها و اعتمادی که به کارتل‌های مواد مخدر و گروه‌های تبهکار امکان فعالیت می‌دهد، هم نوعی سرمایه اجتماعی محسوب می‌شود. افزون براین برخی منتقدان معتقدند که اصطلاح «سرمایه اجتماعی» مبهم بوده و اندازه‌گیری آن دشوار است.

تعریف به حد

سرمایه اجتماعی در کنار سرمایه فیزیکی، سرمایه انسانی و سرمایه مالی، انواع سرمایه را شکل می‌دهد. سرمایه اجتماعی شبکه‌هایی همراه با هنجارها، ارزش‌ها و ادراکات مشترک که همکاری درون یا بین گروه‌ها را تسهیل می‌کند است و حول سه محور شبکه‌های به‌هم‌پیوسته روابط بین افراد و گروه‌ها (پیوندهای اجتماعی یا مشارکت اجتماعی)، سطح اعتمادی که این پیوندها را مشخص می‌کند، و منابع یا منافعی که به موجب روابط اجتماعی و مشارکت اجتماعی به دست می‌آیند و منتقل می‌شوند، جریان دارد.

وجوه افتراق یا شقوق مختلف

سرمایه اجتماعی برخلاف سایر انواع سرمایه، به عنوان پیوندها، ارزش‌ها و ادراکات مشترک در جامعه تصور می‌شود که افراد و گروه‌ها را قادر می‌سازد به یکدیگر اعتماد کنند و در نتیجه با همدیگر همکاری نمایند. این سرمایه به عنوان مفهومی در علوم اجتماعی تعریف می‌شود که شامل ظرفیت افراد برای تأمین منافع و خلق راهکارهایی در حل مشکلات از طریق عضویت در شبکه‌‌های اجتماعی می‌شود.

فهرست مطالب

مقدمه

مفهوم سرمایه اجتماعی به تازگی رایج شده است، ولی این اصطلاح تقریباً یک قرن است که مورد استفاده قرار می‌گیرد در حالی که عقاید پشتیبان آن به زمان‌های دورتری برمی گردد. شاید بتوان گفت "سرمایه اجتماعی" اولین بار در کتابی که در سال ۱۹۱۶ در ایالات متحده منتشر شد و در آن چگونگی همکاری همسایگان برای نظارت بر مدارس بحث شد، مطرح شده است.

نویسنده کتاب لیدا‌هانیفان  درباره سرمایه اجتماعی می‌گوید: «سرمایه اجتماعی شامل آن دارایی‌های مشهود است که بیشتر زندگی روزمره مردم را تشکیل می‌دهد: یعنی حسن نیت، معاشرت، همدردی و روابط اجتماعی در میان افراد و خانواده‌هایی که یک واحد اجتماعی را تشکیل می‌دهند». این عبارت معنی سرمایه اجتماعی را نشان می‌دهد، گرچه امروزه ارائه یک تعریف واحد که همه افراد را راضی کند، سخت است. به هر حال به طور ساده، می‌توانیم سرمایه اجتماعی را به عنوان پیوندها، ارزش‌ها و ادراکات مشترک در جامعه تصور کنیم که افراد و گروه‌ها را قادر می‌سازد به یکدیگر اعتماد کنند و در نتیجه با هم کار کنند.

این اصطلاح در سال‌های اخیر، با انتشار کتاب پرفروش رابرت پوتنام به نام «بولینگ به‌تنهایی: فروپاشی و احیای جامعه امریکایی»، در سال 2000 وارد ادبیات رایج شد. پوتنام در این کتاب می‌گوید: «در حالی که امریکایی‌ها ثروتمندتر شده‌اند، حس اجتماعی آنها پژمرده شده است. شهرها و حومه سنتی جای خود را به "شهرهای حاشیه‌ای" و "خارج از حومه" داده‌اند (مناطق وسیع و گمنام که مردم در آن می‌خوابند و کار می‌کنند و کارهای دیگری انجام نمی‌دهند). از آنجا که مردم وقت بیشتر و بیشتری را در اداره می‌گذارنند، به محل کار خود تردد می‌کنند و تنها به تماشای تلویزیون می‌پردازند، زمان اندکی برای پیوستن به گروه‌های اجتماعی و سازمان‌های داوطلبانه و معاشرت با همسایگان، دوستان و حتی خانواده باقی می‌ماند». پوتنام برای نشان دادن این کاهش، نحوه بازی بولینگ ده پین امریکایی‌ها که یک ورزش پرطرفدار در ایالات متحده است، را بررسی کرد. او متوجه شد که هرچند بولینگ هرگز بزرگ‌تر نبوده است، امریکایی‌ها دیگر در لیگ‌های محلی که قبلاً محبوب بوده‌اند، با یکدیگر رقابت نمی‌کنند. در عوض، آنها -به معنای واقعی کلمه- به تنهایی بولینگ بازی می‌کنند. پوتنام استدلال کرد که کاهش شبکه‌های اجتماعی (نه به معنای امروزی آن یعنی شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی) که روزگاری امریکایی‌ها را دور هم جمع می‌کرد، نشان‌دهنده از دست دادن سرمایه اجتماعی است.

تعریف سرمایه اجتماعی

سرمایه اجتماعی توسط سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) چنین تعریف شده است: «شبکه‌هایی همراه با هنجارها، ارزش‌ها و ادراکات مشترک که همکاری درون یا بین گروه‌ها را تسهیل می‌کند». در این تعریف، می‌توانیم شبکه‌ها را به عنوان پیوندهای واقعی بین گروه‌ها یا افراد در نظر بگیریم. به شبکه‌های دوستان، شبکه‌های خانوادگی، شبکه‌های همکاران سابق و ... فکر کنید. هنجارها، ارزش‌ها و ادراکات مشترک ما کمتر از شبکه‌های اجتماعی ما مشخص است. جامعه‌شناسان بعضاً از هنجارها به عنوان قواعد ناگفته و عمدتاً بدون تردید جامعه صحبت می‌کنند. هنجارها و ادراکات ممکن است تا زمانی که شکسته نشوند، آشکار نشوند. برای مثال اگر بزرگسالان به کودکان حمله کنند، آنها هنجارهایی را که از کودکان در برابر آسیب محافظت می‌کند، نقض می‌کنند. ارزش‌ها ممکن است بیشتر در معرض سؤال باشد در واقع جوامع اغلب درمورد تغییر ارزش‌هایشان بحث می‌کنند. با وجود این، ارزش‌هایی - مانند احترام به ایمنی و امنیت مردم - یک رکن اساسی در هر گروه اجتماعی است. در مجموع، این شبکه‌ها و ادراکات باعث ایجاد اعتماد می‌شوند و بنابراین افراد را قادر می‌سازد تا باهم کار کنند.

در دایره‌المعارف بریتانیکا، سرمایه اجتماعی به عنوان مفهومی در علوم اجتماعی تعریف شده است که شامل ظرفیت افراد برای تأمین منافع و خلق راهکارهایی برای حل مشکلات از طریق عضویت در شبکه‌‌های اجتماعی می‌شود. سرمایه اجتماعی حول سه محور می‌چرخد: شبکه‌های به‌هم‌پیوسته روابط بین افراد و گروه‌ها (پیوندهای اجتماعی یا مشارکت اجتماعی)، سطح اعتمادی که این پیوندها را مشخص می‌کند، و منابع یا منافعی که به موجب روابط اجتماعی و مشارکت اجتماعی به دست می‌آیند و منتقل می‌شوند

انواع سرمایه اجتماعی

درباره اشکال مختلف سرمایه اجتماعی بحث‌های زیادی وجود دارد. ولی یک رویکرد کم‌وبیش ساده سرمایه اجتماعی را به سه دسته تقسیم می‌کند:

• رابطه: پیوند به افراد مبتنی بر احساس هویت مشترک (افرادی مانند ما)- نظیر خانواده، دوستان صمیمی و افراد که فرهنگ یا قومیت مشترک با ما دارند.

• اتصال: پیوندهایی که فراتر از یک احساس هویت مشترک‌اند، مانند دوستان دور، همکاران و شریکان.

• ارتباط: پیوندها به افراد یا گروه‌هایی که در طبقات اجتماعی بالاتر یا پایین‌تر قرار دارند.

منافع بالقوه سرمایه اجتماعی را می‌توان با بررسی رابطه‌های اجتماعی مشاهده کرده. دوستان و خانواده می‌توانند به طرق مختلف عاطفی، اجتماعی و اقتصادی به ما کمک کنند. برای مثال در انگلستان یک نظرسنجی دولتی نشان داد که بیشتر افراد شغل خود را از طریق تماس‌های شخصی تأمین می‌کنند نه آگهی‌های تبلیغاتی. چنین حمایتی در کشورهایی‌ که قوانین ضعیفی دارند یا دولت خدمات اجتماعی کمتری ارائه می‌دهد، اهمیت بیشتری دارد. در واقع خویشاوندان می‌توانند تحصیل بستگان خود را تأمین مالی کنند و برای آنها کار پیدا کنند و نیز از یتیمان و سالخوردگان مراقبت کنند.

ابعاد سرمایه اجتماعی

بین سرمایه اجتماعی ساختاری، شناختی و رابطه‌ای تفکیکی وجود دارد که رایج‌ترین چارچوب برای درک سرمایه اجتماعی به شمار می‌آید. این ابعاد تمایزهای مفهومی هستند که برای سهولت تحلیل مفیدند، ولی در عمل سرمایه اجتماعی شامل روابط پیچیده بین سه بعد است.

سرمایه اجتماعی ساختاری شامل شبکه‌ای از دسترسی به افراد و منابع است، در حالی که سرمایه اجتماعی شناختی و رابطه‌ای مربوط به قابلیت تبادل منابع است. سرمایه اجتماعی شناختی و رابطه‌ای ممکن است مشابه به نظر آیند ولی سرمایه اجتماعی شناختی مربوط به تفسیرهای ذهنی از ادراکات مشترک است در حالی که سرمایه اجتماعی رابطه‌ای شامل احساس اعتمادی است که بین بازیگران در بافتار اجتماعی (گروه، سازمان، جامعه) مشترک است. بنابراین یک دیدگاه ساده شده درباره سطوح بالای سرمایه اجتماعی شامل ارتباطات قوی، سطوح بالای اعتمادی و احساس مأموریت مشترک است. به عبارت دیگر می‌توان سرمایه اجتماعی را از طریق سطح به‌هم‌پیوستگی، کیفیت و ماهیت این ارتباطات و میزان چشم‌انداز مشترک عمومی درک کرد. این امر سرمایه‌ اجتماعی را به ابعاد ساختاری (ارتباطات بین بازیگران)، رابطه‌ای (اعتماد بین بازیگران) و شناختی (اهداف و ارزش‌های مشترک بین بازیگران) مرتبط می‌کند.

جدول ۱- ابعاد سرمایه اجتماعی

ساختاری	شناختی	رابطه‌ای
ساختار اجتماعی	ادراکات مشترک	ماهیت و کیفیت روابط
پیوندها و پیکربندی شبکه نقش‌ها، قوانین، پیشینه‌ها و رویه‌ها	زبان، علایم و روایت‌های مشترک ارزش‌ها، نگرش‌ها و باورهای مشترک اهداف، مقاصد و چشم‌انداز مشترک	اعتماد و امانتداری هنجارها و ضمانت‌های اجرایی تعهدات و انتظارات هویت و شناسایی

سرمایه اجتماعی و رفاه جامعه

ثابت شده است که سرمایه اجتماعی برای رفاه جامعه از اهمیت بالایی برخوردار است. مطالعات نشان می‌دهد که سطح سرمایه اجتماعی به سطح اشتغال در جوامع، عملکرد تحصیلی، سلامت جسمی افراد، رشد اقتصادی و بنگاه‌های اقتصادی مهاجر و بومی مرتبط است. علاوه بر این، نشان داده شده است که بالا بودن سطح سرمایه اجتماعی با کاهش میزان جرم و جنایت در جامعه مطابقت دارد. نظریه بی‌نظمی اجتماعی در کمک به توضیح رابطه بین سرمایه اجتماعی و جرم مفید است. به طور خلاصه، معایب ساختاری مانند محرومیت اقتصادی، افزایش مهاجرت به شهرها و ناهمگنی جمعیت، توانایی ساکنان برای فعالیت در راستای منافع جامعه خود و اعمال کنترل اجتماعی مؤثر را کاهش می‌دهد. وقتی جوامع از نظر اجتماعی تکه تکه می‌شوند، دارای درجه پایینی از مشارکت اجتماعی و اعتماد متقابل هستند. شبکه‌های اجتماعی کوتاه شده برای تدوین و اجرای تعاریف و ایده‌های روشن درباره ارزش‌ها، مشکلات و نیازهای جامعه مساعد نیستند و در حقیقت ممکن است نظارت، سرپرستی و سایر انواع کنترل اجتماعی غیررسمی را تضعیف کنند.

چالش‌ها و انتقادات

تقریباً مانند هر نوع سرمایه دیگری، سرمایه اجتماعی نیز ممکن است موجب وارد شدن آسیب به افراد شود. پیوندها و اعتمادی که به کارتل‌های مواد مخدر و گروه‌های تبهکار امکان فعالیت می‌دهد، نوعی سرمایه اجتماعی است. همچنین ممکن است شرکت‌ها و سازمان‌ها در صورت داشتن نوع نادرست سرمایه اجتماعی – درون‌نگرانه بودن روابط بین همکاران و عدم توجه به آنچه در دنیای گسترده‌تر در حال وقوع است- دچار مشکل شوند.

مفهوم سرمایه اجتماعی انتقاداتی را نیز به همراه داشته است. برای مثال گفته شده اینکه پانتام می‌گوید مشارکت اجتماعی رو به زوال است، اشتباه است، بلکه می‌توان گفت در حال تکامل است. امروزه ما به جای پیوستن به گروه‌های محلی، مانند لیگ‌های ورزشی، به گروه‌هایی متصل می‌شویم که با ما هم‌عقیده‌اند؛ مانند گروه‌های حفاظت از محیط زیست یا رعایت حقوق حیوانات. این گروه‌ها می‌تواند در دنیای واقعی وجود داشته باشند، ولی ممکن است در فضای مجازی نیز به شکل گسترده‌تر تشکیل شوند و در نتیجه جوامع جدیدی از افراد را پدید آورند که شاید هرگز به طور فیزیکی باهم ملاقات نکرده باشند ولی ارزش‌ها و علایق مشترک دارند. البته هرکسی قانع نمی‌شود که این اشکال جدید جوامع، ارزشی معادل اشکال سنتی آن دارند.

برخی منتقدان بحث می‌کنند که اصطلاح «سرمایه اجتماعی» مبهم است، اندازه‌گیری آن دشوار است، به خوبی تعریف نشده و شاید اصلاً نوعی از سرمایه نباشد. اقتصاددانان اغلب معتقدند که سرمایه شامل نوعی صرف‌نظر کردن در زمان حال برای کسب منافعی در آینده است (مانند تحصیل در مدرسه برای افزایش سرمایه انسانی در حالی که شخص می‌تواند خارج از آن فعالیت کند). با وجود این مباحث، سرمایه اجتماعی مفهومی است که توجه سیاست‌گذاران و سیاستمداران را به خود جلب کرده است. شاید یکی از دلایل این امر افزایش نگرانی درباره حاشیه‌نشینی در جوامع امروزی است.

جستارهای وابسته

• سرمایه

• سرمایه انسانی

• علوم اجتماعی

• توسعه

پانویس/ پاورقی

منابع

• Brian, K. (2007), OECD Insights Human Capital How what you know shapes your life: How what you know shapes your life. OECD publishing.
• Nahapiet, Janine and Sumantra Ghoshal (1998), Social Capital, Intellectual Capital, and the Organizational Advantage. Academy of Management Review 23(2):242.
• https://www.britannica.com/topic/social-capital

پیوند به بیرون

الگوهای ناوبری

رده