ودیعه (Wadiʻah) (Safe Custody)

مفهوم: ودیعه

والد: عقود غیرانتفاعی

بعد:

فرزند:

لید

ودیعه به معنای سپرده‌ شده و یا مالی که به امانت نزد کسی بگذارند گفته می‌شود. از لحاظ اصطلاحی ودیعه امانتی است که از روی قصد نزد دیگری، سپرده می‌شود تا او آن را حفظ کند. ودیعه‌گذار را مودع و ودیعه‌گیر را مستودع یا امین می‌گویند. از این قرارداد در نظام بانکی برخی از کشورهای اسلامی استفاده می‌شود.

تعریف به حد

وجوه افتراق یا شقوق مختلف

ودیعه عقدی است که فایده آن نائب گرفتن دیگری در حفظ مال خویش است، به عبارتی، ودیعه نهادن مال خود در دست دیگری است تا او آن را برای مالکش حفظ و نگهداری کند،‌ غالباً کلمه ودیعه را به آن مال اطلاق می‌کنند، صاحب مال را مودع (امانت‌گذار) و آن کسی که مال را نزد او امانت می‌گذارند، مستودع (امانت‌دار) می‌گویند. تفاوت عاریه با ودیعه در این است که در قرارداد ودیعه، هدف حفظ و نگهداری مال است و ودیعه‌گیر (امانت‌دار) حق تصرف ندارد؛ اما منظور از قرارداد عاریه آن است که عاریه‌گیرنده (مستعیر) در مال تصرف‏ نماید.

فهرست مطالب

۱ معنای لغوی و اصطلاحی

ودیعه در لغت به معنای سپرده‌ شده و یا مالی که به امانت نزد کسی بگذارند گفته می‌شود.۱ از لحاظ اصطلاحی، ودیعه امانتی است که از روی قصد نزد دیگری، سپرده می‌شود تا او آن را حفظ کند.۲ به بیان دیگر ودیعه عقدی است که فایده آن نائب گرفتن دیگری در حفظ مال خویش است، به عبارتی، ودیعه نهادن مال خود در دست دیگری است تا او آن را برای مالکش حفظ و نگهداری کند،‌ غالباً کلمه ودیعه را به آن مال اطلاق می‌کنند، صاحب مال را مودع (امانت‌ گذار یا ودیعه‌ گذار) و آن کسی که مال را نزد او امانت می‌گذارند، مستودع (امانت ‌دار یا ودیعه ‌گیر) می‌گویند.

۲ قرارداد ودیعه در روایات معصومین

ودیعه در روایات معصومین مورد اشاره قرار داشته است. به عنوان نمونه ابوحمزه ثمالى از حضرت زین‌العابدین (علیه‌السلام) نقل مى‌کند که فرمود: «بر شما باد که امانت (ودیعه) را ادا کنید. سوگند به آن که محمد (صلی‌الله علیه و آله و سلم) را به حق، به پیامبرى برانگیخت، اگر قاتل پدرم حسین بن على (علیه‌السلام) شمشیرى را که با آن پدرم را کشته، نزدم امانت بگذارد به او بازمى‌گردانم».

۳ ویژگی‌ها و شرایط قرارداد ودیعه

قرارداد ودیعه از جمله قراردادهای جایز است. از این‌رو طرفین قرارداد (ودیعه ‌گذار و ودیعه گیر) هر زمان که مایل باشند می‌توانند قرارداد را فسخ کنند؛ ۵ یعنى هر لحظه که امانت‌دار (ودیعه گیر) بخواهد، مى‌تواند امانت را به صاحبش بازگرداند و چنانکه امانت‌گذار (ودیعه‌گذار) نیز هر وقت بخواهد، مى‌تواند امانت خود را از امانت‌دار پس بگیرد. بنای ودیعه به پنهان کردن از مردم است۶، به این معنا که گیرنده ودیعه حق استفاده از آن را ندارد و در صورتی که بدون اجازه ودیعه‌گذار از آن استفاده کند، متعدی (متجاوز) شناخته می‌شود و در صورت تلف شدن، ضامن آن است. اگر گیرنده ودیعه با اجازه ودیعه‌گذار از آن بهره گیرد، دو حالت متصور است: حالت اول، مواردی است که گیرنده ودیعه می‌تواند با حفظ ودیعه از آن استفاده نماید. در این صورت ودیعه تبدیل به عاریه می‌شود. حالت دوم، مواردی است که استفاده از ودیعه موجب مصرف و از بین رفتن آن شده و عین آن باقی نمی‌ماند. در این حالت، ودیعه به قرض تبدیل می‌شود و گیرنده ودیعه ضامن برگرداندن مثل آن است. با توجه به از بین رفتن عین، نمی‌توان آن را از مصادیق عاریه دانست.

یکی دیگر از آثاری که ودیعه به دنبال دارد لزوم نگهداری و حفظ مال است. اگر مال موضوع ودیعه، تلف یا معیوب شود ضمانتی برعهده ودیعه‌گیر (مستودع) نیست مگر آنکه مرتکب افراط یا تفریط شده باشد یعنی در محافظت متعارف از مال، کوتاهی کرده باشد؛ به عبارتی ودیعه‌گیر باید مال مورد ودیعه را به نحوی که امانت‌گذار خواسته است‌، حفظ نماید و اگر برای نگهداری ترتیبی از طرف مالک مقرر نشده باشد، بر اساس عرف و عادت از آن نگهداری کند.

یکی دیگر از مسائل مورد بحث درباره ودیعه، بازگرداندن یا رد مال ودیعه است. چنانچه ودیعه‌گذار، درخواست استرداد ودیعه را بنماید، ودیعه‌گیر باید در اولین وقت ممکن، ودیعه را به ودیعه‌گذار برگرداند. اما اگر ودیعه‌گیر پس از آنکه رد ودیعه از او درخواست شد و امکان رد برای او وجود داشت ولی نسبت به رد ودیعه اهمال کند، ضامن است؛ زیرا کوتاهی در رد ودیعه، یکی از اسباب و عوامل تقصیر است. به عبارتی اگر رد مال ودیعه مطالبه شود و امین (ودیعه‌گیر) از رد آن امتناع کند؛ از تاریخ امتناع،‌ احکام امین بر او مترتب نیست و وی ضامن تلف و هر نقص و عیبی است که در مال ودیعه ایجاد شود، اگرچه آن عیب و یا نقص به دلیل کار او نباشد؛ زیرا با قطع رابطه امانی، ‌ودیعه منحل شده و متصرف غاصب به حساب می‌آید.

برای وقوع عقد ودیعه گفتن صریح موضوع لازم نیست. بلکه کافی است قرائن نشان دهد یا عرف حکم کند که تعهد به نگهداری قصد طرفین از سپردن مال بوده، چنان‌که در هنگام تحویل البسه و اتومبیل و لوازم دیگر در مهمان‌سراها، رستوران‌ها، پارکینگ‌ها، حمام‌های عمومی و اماکن عمومی دیگر لفظ یا نوشته‌ای رد و بدل نمی‌شود ولی عرف آن را «تعهد به نگهداری از مال» می‌داند.

نکته دیگر آنکه قرارداد ودیعه شباهت‌های زیادی با قرارداد عاریه دارد. اما بین این دو قرارداد تفاوت‌هایی موجود است. از جمله تفاوت‌های قرارداد عاریه با قرارداد ودیعه آن است که در قرارداد ودیعه، هدف حفظ و نگهداری مال است و ودیعه‌گیر (امانت‌دار) حق تصرف ندارد؛ اما منظور از قرارداد عاریه آن است که عاریه‌گیرنده (مستعیر) در مال تصرف‏ نماید. در تعریف این عقد چنین امده است که عاریه عقدی است که به‌موجب آن یکی از طرفین به طرف دیگر اجازه می‌دهد که از عین مال او مجانا منتفع شود.

۴ قرارداد ودیعه در قانون مدنی

فصل نهم قانون مدنی (ماده ۶۰۷ تا ۶۳۴) در سه بخش کلیات، تعهدات امین و تعهدات امانت‌گذار به موضوع ودیعه پرداخته است. بنا بر این فصل، ودیعه عقدی معرفی شده است که به‌موجب آن یک نفر مال خود را به دیگری می‌سپارد برای آنکه آن را مجانا نگاهدارد. ودیعه‌گذار مودع و ودیعه‌گیر را مستودع یا امین می‌گویند.

همچنین مقرر شده است که امین باید مال ودیعه را به طوری که مالک مقرر نموده حفظ کند و اگر ترتیبی تعیین نشده باشد آن را به طوری که نسبت به آن مال متعارف (است)، حفظ کند والا ضامن است. افزون براین در زمینه ضمانت نیز گفته شده که امین ضامن تلف یا نقصان مالی که به او سپرده شده است نمی‌باشد مگر در صورت تعدی یا تفریط.نکته دیگر آنکه امین باید عین مالی را که دریافت کرده است رد نماید. در خصوص تعهدات امانت‌گذار نیز بیان شده است که امانت‌گذار باید مخارجی را که امانت‌دار برای حفظ مال ودیعه کرده است به او بدهد.

۶ کاربرد قرارداد ودیعه در نظام بانکی

برخلاف بانک‌های اسلامی سایر کشورها، در نظام بانکی بدون ربای ایران قرارداد ودیعه کاربرد زیادی ندارد. یکی از موارد استفاده از قرارداد ودیعه در صندوق امانات بانک‌ها است. در این حالت، بانک‌ها صندوق امانات را به مشتریان اجاره می‌دهند و متناسب با اندازه صندوق‌ امانات، مبلغی را به عنوان اجاره‌بهای سالانه صندوق به همراه مبلغی تحت عنوان ودیعه از مشتری اخذ می‌نمایند. در انتهای دوره، مبلغ ودیعه به مشتری عودت داده می‌شود

اما در بخش بین المللی، بنا به تعریف هیأت خدمات مالی اسلامی (IFSB)، ودیعه قراردادی برای حفاظت از دارایی‌ بر پایه امانت است که هرگاه مالک آن درخواست نمود، دارایی به او بازگردد. این قرارداد می‌تواند در ازای پرداخت حق‌الزحمه یا بدون آن باشد. دارایی بر پایه امانت توسط فرد نگهدارنده نگهداری شده و از سوی او (نگهدارنده) ضمانت نخواهد داشت؛ مگرآنکه نگهدارنده در نگهداری دارایی سو مدیریت، غفلت یا تعدی کرده باشد. از این جهت مشخص می‌شود که تعریف ودیعه در عرصه بین‌المللی مشابه تعاریف ذکر شده است.

عمده کاربردهای قرارداد ودیعه در نظام بانکداری اسلامی سایر کشورها در بخش تجهیز منابع بانکی و در کنار عقودی مثل مضاربه و مشارکت است. به عنوان نمونه از جمله کاربردهای قرارداد ودیعه در بانکداری اسلامی کشورهای دیگر می‌توان به کشور مالزی اشاره داشت. به طور مثال، در بانک اسلامی برهاد مالزی (BIMB)، در «حساب پس‌انداز ودیعه» که مخصوص بخش تجهیز منابع بانکی است سودی به سپرده‌گذار تعلق نمی‌گیرد و منابع سپرده‌گذاران تنها در قالب امانت نزد بانک سپرده می‌شوند. همچنین در حساب جاری این بانک، از عقد ودیعه استفاده می‌شود؛ بدین طریق که سپرده‌گذار منابع خود را به طور امانی به بانک می‌سپارد و البته اجازه استفاده از آن را نیز به بانک اعطا می‌‌کند (گرچه بنای ودیعه در عدم استفاده از مال ودیعه گذاشته شده است). سپرده‌گذار در ازای این اقدام می‌تواند از خدمات حساب جاری همچون دسته چک و برخی دیگر از امتیازات استفاده نماید.

نوع دیگر استفاده از قرارداد ودیعه در بانک اسلامی دبی جریان دارد. در این بانک در بخش تجهیز منابع برای حساب‌های جاری از قرارداد ودیعه استفاده می‌شود که انعطاف‌پذیری زیادی در ارائه خدمات بانکی دارد. این نوع حساب جاری، حسابی بدون هزینه برای نگهداری وجوه نقد و نیز بدون دریافت سود برای سپرده‌گذار است. با این حال بانک اسلامی دبی برای تشویق دارندگان منابع مازاد برای افتتاح حساب جاری به ارائه خدمات رایگان اقدام می‌کند.

فارغ از کارکرد قرارداد ودیعه در بخش تجهیز منابع بانکی، گاهی از این قرارداد در زمینه ابزارهای بین بانکی نیز استفاده می‌شود. به عنوان نمونه گواهی ودیعه از جمله ابزارهای بین بانکی مورد استفاده توسط نظام بانکداری اسلامی کشور مالزی است. در این قاعده، بین بانک دارای وجوه مازاد و بانک مرکزی قرارداد ودیعه شکل می‌گیرد. بانک مرکزی مالزی به بانک دارنده وجوه مازاد اعلام می‌دارد که حاضر است منابع مازاد بانک را به عنوان ودیعه و امانت نزد خود نگهداری کرده و در عوض آن هبه‌ای غیرمشروط جهت جبران به بانک پرداخت نماید. این در حالی است که نرخ این هدیه غیرمشروط از ابتدای کار به اطلاع بانک دارنده وجوه مازاد می‌رسد.

جستارهای وابسته

وکالت

عاریه

صلح

پانویس/ پاورقی

منابع

• عمید، حسن. (۱۳۸۹). فرهنگ فارسی عمید، تهران: نشر اشجع.
• دهخدا، علی اکبر. (۱۳۷۷). لغت نامه علی اکبر دهخدا، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
• موسوی خمینی، سید روح‌الله. (۱۳۸۰). تحریرالوسیله، قم: دار العلم.
• حر عاملى، محمد بن حسن. (۱۴۱۶ق). تفصیل وسائل الشیعة الى تحصیل مسائل الشریعة، ج 18، چاپ سوم، قم: مؤسسه آل ‏البیت (ع) لاحیاء التراث.
• طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم. (۱۴۲۸ق). العروه الوثقی، قم: دار التفسیر.
• شهید ثانی، زین‌الدین بن علی. (۱۳۸۸الف). شرح لمعه دمشقیه (فقه ۴)، ترجمه حمید مسجدسرایی، کاشان: اندیشه‌های حقوقی
• شهید ثانی، زین‌الدین بن علی. (۱۳۸۸ب). شرح لمعه دمشقیه (فقه ۳)، ترجمه عباس زراعت، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری دانش‌پذیر.
• توکلی، محمد جواد. (۱۳۸۱). بررسی توزیع سود سپرده‌ها در نظام بانکی جمهوری اسلامی (۷۹-۱۳۶۳)، ماهنامه معرفت، شماره ۵
• کاتوزیان، ناصر. (۱۳۸۵). دفتر نخست (عقد ودیعه) در حقوق مدنی، عقود اذنی - وثیقه‌های دین، چاپ پنجم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
• موسویان، سیدعباس و محمدنقی نظرپور و یحیی لطفی نیا. (۱۳۹۵). تحلیل نظری الگوی بانک اسلامی دبی (راهبردهایی برای اصلاح قانون بانکداری ایران)، فصلنامه اقتصاد اسلامی، سال شانزدهم، شماره ۶۲.
• موسویان، سید عباس و حسین میثمی. (۱۳۹۵). بانکداری اسلامی (۱): مبانی نظری- تجارب عملی، تهران: پژوهشکده پولی و بانکی.
• قانون مدنی
• Shaikh, Salman Ahmed (2009), the Role of Central Bank in Islamic Finance. International journal of Islamic financial services, 8(2), 30-55.
• https://www.pbebank.com

پیوند به بیرون

الگوهای ناوبری

رده