ترازنامه بانک (Bank Balance sheet)
مفهوم: ترازنامه بانک
والد: صورتهای مالی بانک
بعد: نوع
فرزند: حقوق صاحبان سهام، بدهیهای بانک، داراییهای بانک
ترازنامه یا صورت وضعیت مالی[۱] یکی از صورتهای مالی است که وضعیت مالی شرکت را در تاریخی معین یا در پایان دوره گزارشگری نشان میدهد. صورتهای مالی، آثار مالی معاملات و سایر رویدادها را از طریق گروهبندی آنها به طبقات کلی طبق ویژگیهای اقتصادی آنها منعکس میکند. این طبقات کلی عناصر یا اجزا صورتهای مالی نامیده میشوند.
ترازنامه بانک یکی از صورتهای مالی بانک است که با صورت عملکرد، سپردههای سرمایهگذاری، صورت حقوق صاحبان سهام، صورت جریان وجوه نقد و صورت سود و زیان متفاوت است.
ترازنامه از این جهت از صورت سود و زیان متمایز است که در آن جزئیات هزینهها و درآمدها ارائه نمیشود و ماحصل یا نتیجه صورت سود یا زیان تحت عنوان سود دوره یا سود زیان انباشته در ترازنامه وارد میشود. تفاوت ترازنامه با صورت جریانهای وجه نقد در این است که ترازنامه جزئیات جریانهای وجه نقد ورودی و خروجی و گردش نقدی عملیات و فعالیتهای شرکت را نشان نمیدهد و فقط مانده حسابها را در یک تاریخ مشخص نشان میدهد. ترازنامه وضعیت مالی شرکت را یک تاریخ مشخص نشان میدهد، در حالی که صورت سود یا زیان، وضعیت مالی و عملکرد شرکت را در یک دوره نشان میدهد.
محتویات
تاریخچه
تاریخچه ترازنامه و به طور کلی تاریخچه صورتهای مالی، ریشه در تاریخچه حسابداری و به خصوص، حسابداری دوطرفه (دوبل) دارد.
اولین تلاش برای ارائه چگونگی تأثیر رویداد مالی، به قرن ۱۴ میلادی در ایتالیا و به ویژه ونیز باز میگردد. مهم ترین رویداد در تاریخ حسابداری انتشار حسابداری دوطرفه (دوبل) توسط لوکا پاچیولی[۲] در قرن چهاردهم در ایتالیا عنوان شده است. پاچیولی در روزگار خود بسیار مورد احترام و دوست و معاصر لئوناردو داوینچی [۳]بود. جالب این است که پاچیولی ریاضیدان بوده است. سیسستم حسابداری دوبل پاچیولی، پایه و اساس شکلگیری ترازنامه به شمار میآید.
در واقع، ایتالیاییهای قرن ۱۴ تا ۱۶ میلادی در موارد بسیاری به عنوان پدران حسابداری مدرن تصدیق شدهاند و اولین کسانی بودهاند که از اعداد عربی، به جای اعداد رومی، برای پیگیری حسابهای تجاری بهره بردهاند.
پاچیولی حسابداری دوطرفه و دیگر مفاهیم مربوط به تجارت را در کتاب خود De Computis et ) Scripturis ) شرح داده است که با عنوان «پیرامون ارزیابیها و نوشتهها» به انگلیسی ترجمه شده است. این کتاب به پنج زبان در طی یک قرن پس از اولین انتشار آن ترجمه شد. اصول روش حسابداری مورد استفاده امروز در واقع تغییرات کمی از زمان پاچیولی به خود دیده است.
حرفه حسابداری رسمی مدرن در اسکاتلند در سال ۱۸۵۴ پدید آمد، هنگامی که ملکه ویکتوریا اجازه نامهای سلطنتی را به مؤسسه حسابداران در گلاسکو داد و حرفه حسابدار خبره (CA) را ایجاد کرد. امروزه، قدیمیترین شرکتهای حسابداری عمومی در اسکاتلند یافت میشوند.
در اواخر دهه ۱۸۰۰، حسابداران خبره از اسکاتلند و بریتانیا به ایالات متحده آمدند تا به حسابرسی سرمایهگذاری بریتانیا بپردازند. برخی از این حسابداران در ایالات متحده باقی ماندند و روشهای حسابداری را پایهریزی کرده و به نقطه شروع چندین شرکت حسابداری در ایالات متحده تبدیل شدند.
اولین نهاد ملی حسابداری ایالات متحده در سال ۱۸۸۷ برپا شد. انجمن آمریکایی حسابداران عمومی طلایهدار مؤسسه آمریکایی حسابداران رسمی (AICPA) است.
همراه با توسعه حسابداری، نحوه ارائه اعداد و ارقام خلاصه نتایج رویدادهای مالی نیز توسعه یافت تا دوران معاصر که ترازنامه به منظور نمایش وضعیت مالی شرکتها شکل امروزین را به خود گرفت.
اجزاء ترازنامه
ترازنامه یا صورت وضعیت مالی سه نوع اطلاعات مهم ارائه میدهد. ترازنامه برگرفته از معادلهای تحت عنوان معادله حسابداری است. در معادله حسابداری که درواقع شاکله ترازنامه را تشکیل میدهد در سمت چپ بدهیها به اضافه حقوق صاحبان سهام (حقوق مالکانه) و در سمت راست داراییها ثبت میشود. به همین علت ترازنامه از سه بخش اصلی تشکیل میشود:
۱ داراییها
۲ بدهیها
۳ حقوق صاحبان سهام (حقوق مالکانه)
داراییها، بدهیها و حقوق صاحبان سهام عناصری هستند که به طور مستقیم با اندازه گیری وضعیت مالی ارتباط دارند.
دارایی منبعی است که در نتیجه رویدادهای گذشته، تحت کنترل شرکت است و انتظار میرود که منافع اقتصادی آتی آن به شرکت جریان یابد. جمع کل دارایی ها بیانگر انواع داراییهای شرکت است. داراییها براساس ماهیت و طبقهبندی حسابداری، به دو بخش داراییهای جاری و داراییهای غیرجاری طبقهبندی میشوند. در ترازنامه برای نمایش داراییها ابتدا داراییهای جاری و سپس داراییهای غیرجاری ارائه میشوند.
از داراییهای جاری میتوان به وجه نقد و بانک و حسابهای دریافتنی اشاره کرد. زمین و ساختمان و ماشینآلات و تجهیزات مثالهایی از داراییهای غیرجاری هستند.
بدهی، تعهد فعلی شرکت است که از رویدادهای گذشته ناشی شده است و انتظار میرود که در نتیجه تسویه آن، منابع دارای منافع اقتصادی از شرکت خارج شوند. جمع کل بدهیها نشاندهنده انواع بدهیهای شرکت است. بدهیها نیز براساس ماهیت و طبقهبندی حسابداری به دو بخش بدهیهای جاری و بدهیهای غیرجاری در ترازنامه طبقه بندی میشوند. در ترازنامه، در بخش بدهیها ابتدا بدههای جاری و سپس، بدهیهای غیرجاری نمایش داده میشود.
حقوق صاحبان سهام (حقوق مالکانه) منافع باقی مانده در داراییهای شرکت پس از کسر تمام بدهیهای آن است.
ترازنامه در استانداردهای حسابداری ایران
در استانداردهای حسابداری ایران، چگونگی ارائه صورتهای مالی، در استاندارد حسابداری شماره ۱ تحت عنوان «نحوه ارائه صورتهای مالی» به تشریح چگونگی ارائه و طبقهبندی صورتهای مالی اشاره شده است. هدف از تهیه و تدوین این استاندارد، تجویز مبنایی برای ارائه صورتهای مالی با مقاصد عمومی به منظور حصول اطمینان از قابلیت مقایسه با صورتهای مالی دورههای قبل شرکت و همچنین، قابلیت مقایسه با سایر شرکتها ذکر شده است. استاندارد حسابداری شماره ۱ ایران، هدف صورتهای مالی را ارائه اطلاعاتی تلخیص و طبقه بندی شده درباره وضعیت مالی، عملکرد مالی و انعطاف پذیری مالی شرکت برای طیفی گسترده از استفادهکنندگان صورتهای مالی در اتخاذ تصمیمات اقتصادی مفید، بیان کرده است. علاوه براین، صورتهای مالی، نتایج ایفای وظیفه مباشرت مدیریت یا حسابدهی آنها را در قبال منابعی که در اختیارشان قرار گرفته است، نیز نشان میدهد.
به منظور دستیابی به این هدف، صورتهای مالی شرکت باید اطلاعاتی در باره موارد زیر ارائه دهند:
الف - داراییها
ب- بدهیها
پ - حقوق صاحبان سهام
ت- درآمدها
ث- هزینهها
ج- جریانهای نقدی
اطلاعات بندهای الف تا پ به همراه یادداشتهای توضیحی در ترازنامه و اطلاعات بندهای ت و ث به همراه یادداشتهای توضیحی در صورت سود یا زیان و صورت سود یا زیان جامع و گزارش بند ج به همرا یادداشتهای توضیحی آن، در صورت جریانهای وجه نقد ارائه میشوند.
براساس این استاندارد، ترازنامه باید حداقل حاوی اقلام اصلی زیر باشد:
1- داراییهای ثابت مشهود
2- داراییهای نامشهود
3- سرمایهگذاریها
4- موجودی مواد و کالا
5- حسابها و اسناد دریافتنی تجاری و سایر حسابها و اسناد دریافتنی
6- موجود نقد
7- حسابها و اسناد پرداختنی تجاری و سایر حسابها و اسناد پرداختنی
8- ذخیره مالیات
9- ذخیره مزایای پایان خدمت کارکنان
10- بدهیهای بلندمدت
11- سهم اقلیت
12- سرمایه و اندوختهها
داراییها براساس ماهیت و کارکرد حسابداریشان به داراییهای جاری و داراییهای غیرجاری طبقهبندی میشوند. بدهیها نیز به بدهیهای جاری و غیرجاری طبقه بندی می شوند. استاندارد حسابداری شماره ۱ ایران بیان میکند که به استثنای اطلاعات مربوط یه جریانهای نقدی، شرکت باید صورتهای مالی خود را بر مبنای تعهدی تهیه و ارائه کند. یعنی، معاملات و سایر رویدادها، در زمان وقوع (و نه در زمان دریافت یا پرداخت وجه نقد) شناسایی و در اسناد و مدارک حسابداری ثبت میشوند.
ترازنامه در استانداردهای بین المللی حسابداری (IAS)
در استانداردهای بینالمللی حسابداری[۴] (IAS) استاندارد بینالمللی حسابداری شماره ۱ (IAS1) تحت عنوان «ارائه صورتهای مالی»، به تشریح و توضیح صورتهای مالی، نحوه ارائه و طبقهبندی هریک از آنها میپردازد. براساس IAS1، صورتهای مالی، ارائه ساختاریافته وضعیت مالی و عملکرد مالی شرکت است. هدف صورتهای مالی، ارائه اطلاعاتی درباره وضعیت مالی، عملکردمالی، و جریانهای وجه نقد شرکت است که برای تصمیمگیریهای اقتصادی طیف گستردهای از استفادهکنندگان مفید باشد. علاوه براین، صورتهای مالی نتایج مباشرت مدیریت در مورد منابعی را که به او سپرده شده است، نیر نشان میدهد. صورتهای مالی، برای دستیابی به هدف خود، اطلاعات زیر را درباره شرکت ارائه میدهد:
الف - داراییها
ب- بدهیها
پ - حقوق مالکانه
ت - درآمدها و هزینهها، و به تبع آن، سود یا زیان
ث- آورده و ستانده مالکان به عنوان مالک
ج - جریانهای وجه نقد
اطلاعات بندهای الف تا پ در ترازنامه به تاریخ پایان دوره نمایش داده میشوند. اطلاعات مابقی بندها در صورت سود یا زیان و سایر اقلام سود و زیان جامع برای دوره، صورت تغییر در حقوق مالکانه برای دوره، و صورت جریانهای وجه نقد برای دوره منعکس میشوند.
علاوه براینها، یادداشتهای توضیحی شامل خلاصه اهم رویههای حسابداری و سایر اطلاعات توضیحی نیز در هریک از این گزارشها درج میشود.
براساس این استاندارد، داراییها به دو بخش داراییهای جاری و داراییهای غیرجاری طبقهبندی شوند.
شرکت دارایی را هنگامی به عنوان دارایی جاری طبقهبندی میکند که:
۱- انتظار داشته باشد که در چرخه عملیات عادی شرکت، دارایی به نقد تبدیل شود یا قصد فروش یا مصرف آن را داشته باشد.
۲- دارایی را اساساً با هدف مبادله نگهداری کند.
۳- انتظار داشته باشد که دارایی در مدت ۱۲ ماه پس از دوره گزارشگری، به نقد تبدیل شود.
۴- دارایی به صورت وجه نقد یا معادل نقد باشد، مگر اینکه دارایی برای مبادله یا برای تسویه بدهیها، برای حداقل ۱۲ ماه پس از دوره گرازشگری با محدودیت مواجه باشد.
شرکت باید بقیه داراییها را به عنوان دارایی غیرجاری طبقهبندی کند.
این استاندارد، عنوان غیرجاری را برای داراییهای بلندمدت مشهود، نامشهود و داراییهای مالی بکار میبرد.
بر اساس استاندارد بینالمللی حسابداری ۱، ترازنامه (صورت وضعیت مالی) باید حداقل شامل اقلام اصلی نشاندهنده مبالغ زیر باشد:
الف - املاک، ماشینآلات و تجهیزات
ب- سرمایهگذاری در املاک
پ -داراییهای نامشهود
ت - داراییهای مالی
ث- سرمایهگذاریهایی که حسابداری آنها با استفاده از روش ارزش ویژه انجام شده است.
ج - داراییهای زیستی (بیولوژیکی) و کشاورزی
چ - موجودیها
ح - دریافتنیهای تجاری و سایر دریافتنیها
خ- موجود نقد و معادل نقد
د - داراییهای غیرجاری نگهداری شده برای فروش و عملیات متوقف شده.
ذ- پرداختنیهای تجاری و سایر پرداختنیها
ر- ذخایر
ز- بدهیهای مالی
ژ- بدهیها و داراییهای مربوط به مالیات دوره جاری
س - بدهیهای مالیات انتقالی و داراییهای مالیات انتقالی
ش- منافع فاقد حق کنترل (درقسمت حقوق مالکانه)
ص- سرمایه پرداخت شده و اندوختههای قابل انتساب به مالکان شرکت
شرکت بدهی را هنگامی به عنوان بدهی جاری طبقهبندی میکند که:
۱- انتظار داشته باشد که بدهی را در چرخه عملیاتی عادی خود تسویه کند.
۲- بدهی را اساساً با هدف مبادله نگهداری کند.
۳- متعهد باشد بدهی را درمدت ۱۲ ماه پس از دوره گزارشگری تسویه کند.
۴ - برای حداقل ۱۲ ماه پس از دوره گزارشگری، حق بی قید و شرط برای به تعویق انداختن تسویه بدهی نداشته باشد.
شرکت باید تمام بدهیهای دیگر را به شکل بدهی غیرجاری طبقهبندی کند.
شرکت باید اطلاعات زیر را در قسمت حقوق مالکانه ترازنامه ارائه کند:
الف - برای هرطبقه از سهام:
۱- تعداد سهام مصوب
۲- تعداد سهام منتشرشده و تماماً پرداخت شده و منتشر شده اما تماماً پرداخت نشده
۳- ارزش اسمی هر سهم، یا بیان اینکه سهام ارزش اسمی ندارد.
۴- صورت تطبیق تعداد سهام جاری در ابتدا و پایان دوره
۵- حقوق، امتیازات و محدودیتهای مربوط به هر طبقه شامل محدودیتهای تقسیم سود و بازپرداخت سرمایه
۶- سهام شرکت که در اختیار شرکت یا شرکتهای فرعی یا وابسته آن است.
۷- سهامی که برای انتشار طبق اوراق اختیار معامله و قراردادهای فروش سهام، اندوخته شده است. شامل شرایط و مبالغ آن.
ب- توصیف ماهیت و هدف هریک از اندوخته ها در حقوق مالکانه
ترازنامه در IFRS
چگونگی تهیه و ارائه ترازنامه و همچنین، نحوه انجام طبقهبندی اقلام مختلف (داراییها، بدهیها و حقوق صاحبان سهام) به همراه زیرمجموعههای هریک از آنها در استانداردهای بینالمللی گزارشگری مالی (IFRS)، براساس استاندارد بینالمللی حسابداری شماره ۱ (IAS1) صورت میگیرد و از این لحاظ استاندارد بینالمللی گزارشگری خاصی دیده نشده است. یعنی تمام طبقهبندیها و توضیحات مندرج در IAS1، در IFRS نیز برقرار است.
اما باتوجه به اهمیت زیاد ترازنامه بانکها و اقلام خاص موجود در اجزا ترازنامه بانکها که متفاوت از اقلام سایر شرکتها و مؤسسات است، استاندارد بینالمللی گزارشگری مالی ۹ (IFRS9) تحت عنوان ابزارهای مالی تدوین شده است که شناسایی، اندازهگیری، طبقهبندی و ارائه داراییهای مالی و بدهیهای مالی را تشریح میکند[۵]. این استاندارد گزارشگری مالی، نقش و جایگاه بسیار مهمی در نحوه ارائه و طبقهبندیهای داراییها و بدهیها و حقوق صاحبان سهام بانکها دارد.
ناگفته نماند که در مورد ابزارهای مالی سه استاندارد حسابداری وجود دارد:
۱- IAS32 ابزارهای مالی: ارائه، که به موارد زیر میپردازد:
۱-۱ طبقهبندی ابزارهای مالی بین بدهیها و حقوق صاحبان سهام
۲-۱ ارائه ابزارهای مالی مرکب
۲ - IFRS7 ابزارهای مالی: افشا، که الزامات افشای قبلی مندرج در IAS32 را مورد تجدیدنظر و سادهسازی قرارداد.
۳- IFRS9 ابزارهای مالی، که در جولای ۲۰۱۴ نهایی و جایگزین IAS39 ابزارهای مالی: شناسایی و اندازهگیری، شد. این استاندارد مهم موارد زیر را پوشش میدهد:
۳-۱ شناسایی و قطع شناسایی ابزارهای مالی
۳-۲ اندازهگیری ابزارهای مالی
۳-۳ کاهش ارزش
۳-۴ ایجاد حسابداری مصونیت
IFRS9 تعاریف بسیار مهم و مشخصی از ابزارهای مالی، داراییهای مالی، بدهیهای مالی و ابزارهای حقوق صاحبان سهام به دست میدهد:
دارایی مالی: عبارت است از هرنوع دارایی که ، الف) وجه نقد، ب) ابزار حقوق صاحبان سهام شرکت دیگر، پ) حق قراردادی برای دریافت وجه نقد یا دارایی مالی دیگری از سایر شرکتها یا معاوضه ابزارهای مالی با شرکتی دیگر براساس شرایطی که به طور بالقوه برای شرکت مطلوب است، یا ت) قراردادی که براساس ابزارهای حقوق صاحبان سهام خود شرکت تسویه میشود.
بدهی مالی: عبارت است از هرنوع دارایی که، الف) تعهدی قراردادی برای تحویل وجه نقد یا درایی مالی دیگر به شرکت دیگری باشد یا تعهدی قراردادی برای معاوضه ابزارهای مالی با شرکت دیگربراساس شرایط بالقوه نامطلوب باشد، ب) قراردادی که براساس ابزارهای حقوق صاحبان سهام خود شرکت تسویه شود. ابزار حقوق صاحبان سهام (حقوق مالکانه): هرنوع قراردادی که شاهدی برای منافع باقی مانده در داراییهای شرکت پس از کسر تمام بدهیهای آن باشد.
ابزارمالی: هرنوع قراردادی که هم دارایی مالی شرکت و هم بدهی مالی یا ابزار حقوق صاحبان سهام شرکت دیگر را افزایش دهد.
در تعاریف بالا، قرارداد نیازی نیست که کتبی باشد، اما باید شامل توافقی باشد که «نتایج اقتصادی شفافی» دارد و طرفین نتوانند آن را زیر پا بگذارند، معمولاً به این دلیل که توافق موردنظر، از نظر قانونی قابل اجرا باشد، یعنی پشتوانه آن قانون باشد.
ترازنامه در US GAAP
ترازنامه بانک ها
ترازنامه بانکها نیز همانند سایر شرکتها و مؤسسات، برگرفته از معادله حسابداری است. به این معنا که در یک سمت ترازنامه، داراییهای بانک و در سمت دیگر آن، بدهیها و حقوق صاحبان سهام بانک ثبت میشود. یعنی مجموع بدهیها و حقوق صاحبان سهام برابر است با مجمع داراییهای بانک. اما به دلیل نقش و کارکرد منحصربه فردی که بخش بانکی در سیستم مالی کشور ایفا میکند، ماهیت داراییها و بدهیهای بانک تا اندازهای با سایر شرکتها و مؤسسات تفاوت میکند. مثلاً در بخش داراییهای ترازنامه بانکها اقلامی نظیر ماشین آلات و تجهیزات و دستگاهها دیده نمیشود. بخش بانکی، به صورت قلب سیستم مالی عمل میکند و به عنوان واسطه مالی، وظیفه بسیار مهم و حساس انتقال منابع مالی را از بخشهایی که مازاد منابع دارند به بخشهایی که کمبود منابع دارند، برعهده دارد. بانکها با مبالغ عظیم پولی سر و کار دارند. مثلاً برای خرید خانه به مردم وام میدهند؛ برای تهیه مواد اولیه به شرکتها تسهیلات میدهند. از طرف دیگر، منابع مازاد خانوارها را میپذیرند، از شرکتهایی که به منابع خود نیاز ندارند، سپرده میگیرند و الخ. به همین ترتیب، ملاحظه میکنیم که گردش عظیم منابع مالی در سطح جامعه برعهده بانکهاست.
بنابراین، عمدهترین داراییهای بانکها، تسهیلات اعطایی و وامهایی است که بانکها به بخشهای مختلف اقتصادی اعطا میکنند. و عمدهترین بدهیهای بانکها، سپردههایی است که از بخشهای مختلف اقتصادی میگیرند.
در یک تقسیمبندی کلی، انواع داراییهای بانکها را میتوانیم به صورت زیر بیان کنیم:
- موجودی نقدی
- مطالبات از بانکها و سایر مؤسسات اعتباری
- مطالبات از دولت
- تسهیلات اعطایی و مطالبات از اشخاص دولتی
- تسهیلات اعطایی و مطالبات از اشخاص غیر دولتی
- سرمایهگذاری در سام و سایر اوراق بهادار
- مطالبات از شرکتهای فرعی و وابسته
- سایر حسابهای دریافتنی
- داراییهای ثابت مشهود
- داراییهای نامشهود
- سپرده قانونی
- سایرداراییها
- انواع بدهیهای بانکها عبارتند از:
- بدهی به بانکها و سایر مؤسسات اعتباری
- سپردههای مشتریان
- سود سهام پرداختنی
- اوراق بدهی
- ذخیره مالیات عملکرد
- ذخایر و سایر بدهیها
- ذخیره مزایای پایان خدمت و تعهدات بازنشستگی کارکنان
- سپردههای سرمایهگذاری مدتدار
- سود پرداختنی سپردههای سرمایهگذاری مدتدار
- بخش حقوق صاحبان سهام ترازنامه بانکها شامل اقلام زیر میشود:
- سرمایه
- افزایش سرمایه درجریان
- اندوخته صرف سهام
- اندوخته قانونی
- سایر اندوختهها
- مازاد تجدید ارزیابی داراییها
- تفاوت تسعیر ارز
- سود انباشته
- سهام خزانه
۱- استانداردهای بینالمللی گزارشگری مالی: مفاهیم نظری گزارشگری مالی - چارچوب مفهومی گزارشگری مالی
۲- استانداردهای بینالمللی حسابداری: استاندارد بین المللی حسابداری ۱: ارائه صورتهای مالی
3 استانداردهای حسابداری ایران - استاندارد حسابداری شماره ۱- کمیته تدوین استانداردهای حسابداری، سازمان حسابرسی
4 - صورتهای مالی نمونه بانکها - بانک مرکزی ۱۳۹۴
5 - استاندارد بینالمللی گزارشگری مالی ۹ - ابزارهای مالی