ابزارهای مشتقه (Derivatives)

مفهوم:

والد:

بعد:

فرزند:

---

لید

علاوه بر اوراق بهادار بازار پول و بازار سرمایه، ابزارهای مشتقه نیز در بازارهای مالی دادوستد می‌شوند. می‌توان بازارهای مالی را به دو نوع بازارهای نقدی و بازارهای مشتقه تقسیم کرد. بازار نقدی که به آن بازار فوری (آنی) نیز گفته می‌شود، بازاری برای خرید و فروش فوری یک ابزار مالی است. در مقابل برخی ابزارهای مالی، قراردادهایی هستند که بر اساس آن دارنده قرارداد، الزام یا اختیار به خرید یا فروش چیزی در تاریخ معین یا تا تاریخ معینی خواهد داشت. آن «چیز» که موضوع قرارداد است، دارایی پایه نامیده می‌شود. دارایی پایه ممکن است سهام، اوراق قرضه، یک شاخص مالی، نرخ بهره، ارز یا یک کالا باشد. ارزش این‌گونه قراردادها از ارزش دارایی پایه مشتق می‌شود، به همین دلیل نیز به آنها ابزارهای مشتقه یا مشتقات گفته می‌شود و بازاری که در آن معامله می‌شوند را بازار مشتقات می‌نامند. ابزارهای مشتقه یک ابزار کارای معاملاتی برای حمایت در مقابل انواع مختلف ریسک در اختیار  سرمایه‌گذاران و ناشران قرار می دهد.

تعریف به حد

ابزارهای مشتقه یا مشتقات، قراردادهای مالی هستند که ارزش آنها از ارزش دارایی‌های پایه (مانند اوراق بدهی یا اوراق سرمایه) مشتق می‌شود. بسیاری از ابزارهای مشتقه سرمایه‌گذاران را قادر می‌سازند تا در سفته‌بازی و مدیریت ریسک وارد شوند. ابزارهایی مانند قرارداد سلف، قرارداد آتی، اختیار معامله، سواپ و دیگر قراردادهایی که معمولاً برای تفکیک کردن ریسک کل یک دارایی مالی به زیرمجموعه‌های آن استفاده می‌شود و ارزش آنها از دارایی‌های پایه مشتق می‌شود از جمله مهم ترین ابزارهای مشتقه هستند. دارایی پایه می‌تواند یک دارایی واقعی همچون محصولات کشاورزی، منابع انرژی، فلزات گرانبها و نظایر آن بوده یا یک دارایی مالی مانند سهام، اوراق قرضه، وام، ارز و… باشد.

وجوه افتراق یا شقوق مختلف

ابزارهای مشتقه در کنار اوراق بها دار سرمایه ای، اوراق بدهی و سرمایه گذاری غیر مستقیم از جمله ابزارهای بازار سرمایه به شمار می روند که اغلب در بازارهای مالی مختلف مورد خرید و فروش قرار می گیرند. از انواع ابزارهای مشتقه یا مشتقات می توان به  قرارداد آتی، قرارداد سلف، اختیار معامله، سوآپ، قراردهای سقف  و قراردادهای کف اشاره کرد.

تفاوت اصلی ابزارهای مشتقه با سایر ابزارهای بازار سرمایه در این است که ارزش ابزارهای مشتقه از ارزش یک دارایی پایه مشتق می شود در حالی که سایر ابزارهای بازار سرمایه نظیر سهام یا اوراق بدهی دارای ارزش ذاتی هستند. همچنین در حالی که کارکرد اصلی و مهم اوراق بهادار سرمایه ای و اوراق بدهی تامین مالی است نقش اصلی ابزارهای مشتقه فراهم کردن یک ابزار کارای معاملاتی برای حمایت در مقابل انواع مختلف ریسک پیش روی سرمایه‌گذاران و ناشران می باشد.  

فهرست مطالب

تعریف

ابزارهایی مانند قرارداد سلف، قرارداد آتی، اختیار معامله، سواپ و دیگر قراردادهایی که معمولاً برای تفکیک کردن ریسک کل یک دارایی مالی به زیرمجموعه‌های آن استفاده می‌شود و ارزش آنها از دارایی‌های پایه مشتق می‌شود را ابزارهای مشتقه می نامند. دارایی پایه می‌تواند یک دارایی واقعی همچون محصولات کشاورزی، منابع انرژی، فلزات گرانبها و نظایر آن بوده یا یک دارایی مالی مانند سهام، اوراق قرضه، وام، ارز و… باشد.

کارکرد ابزارهای مشتقه

علاوه بر اوراق بهادار بازار پول و بازار سرمایه، ابزارهای مشتقه نیز در بازارهای مالی دادوستد می‌شوند. ابزارهای مشتقه یا مشتقات، قراردادهای مالی هستند که ارزش آنها از ارزش دارایی‌های پایه (مانند اوراق بدهی یا اوراق سرمایه) مشتق می‌شود. بسیاری از ابزارهای مشتقه سرمایه‌گذاران را قادر می‌سازند تا در سفته‌بازی و مدیریت ریسک وارد شوند.

الف) سفته‌بازی: ابزارهای مشتقه به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهند تا روی تغییرات ارزش دارایی‌های پایه بدون نیاز به خرید آنها، سفته‌بازی کنند. برخی ابزارهای مشتقه سرمایه‌گذاران را قادر می‌سازند تا از افزایش ارزش دارایی‌های پایه منتفع شوند، در حالی که برخی دیگر به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهند تا از کاهش ارزش دارایی‌های پایه بهره‌مند گردند. سرمایه‌گذارانی که در قراردادهای مشتقه سفته‌بازی می‌کنند می‌توانند بازده بیشتری نسبت به سفته‌بازی در دارایی‌های پایه کسب کنند، ولی در عین حال با ریسک بیشتری نیز مواجه‌ هستند.

ب) مدیریت ریسک: ابزارهای مشتقه را می‌توان به شیوه‌ای مورد استفاده قرار داد که در صورت کاهش ارزش دارایی‌های پایه، تولید بازده کنند. از این رو مؤسسات مالی و دیگر شرکت‌ها می‌توانند از ابزارهای مشتقه برای تعدیل ریسک سرمایه‌گذاری‌های خود در اوراق بهادار استفاده کنند. برای مثال اگر شرکتی در اوراق قرضه سرمایه‌گذاری کرده باشد، می‌تواند در ابزارهای مشتقه که با کاهش ارزش اوراق قرضه تولید بازده می‌کنند، موقعیت معاملاتی بگیرد. در این حالت ابزارهای مشتقه موجب کاهش ریسک شرکت می‌شود و زیان ایجاد شده در اوراق قرضه، از طریق بازده حاصل شده در ابزارهای مشتقه خنثی می‌شود.

بازار ابزارهای مشتقه

می‌توان بازارهای مالی را به دو نوع بازارهای نقدی و بازارهای مشتقه تقسیم کرد. بازار نقدی که به آن بازار فوری (آنی) نیز گفته می‌شود، بازاری برای خرید و فروش فوری یک ابزار مالی است. در مقابل برخی ابزارهای مالی، قراردادهایی هستند که بر اساس آن دارنده قرارداد، الزام یا اختیار به خرید یا فروش چیزی در تاریخ معین یا تا تاریخ معینی خواهد داشت. آن «چیز» که موضوع قرارداد است، دارایی پایه نامیده می‌شود. دارایی پایه ممکن است سهام، اوراق قرضه، یک شاخص مالی، نرخ بهره، ارز یا یک کالا باشد. ارزش این‌گونه قراردادها از ارزش دارایی پایه مشتق می‌شود، به همین دلیل نیز به آنها ابزارهای مشتقه یا مشتقات گفته می‌شود و بازاری که در آن معامله می‌شوند را بازار مشتقات می‌نامند.

انواع ابزارهای مشتقه

ابزارهای مشتقه یا مشتقات شامل قرارداد آتی، قرارداد سلف، اختیار معامله، سوآپ، قراردهای سقف  (کپز ) و قراردادهای کف (فلورز ) است. نقش اصلی ابزارهای مشتقه فراهم کردن یک ابزار کارای معاملاتی برای حمایت در مقابل انواع مختلف ریسک پیش روی سرمایه‌گذاران و ناشران است. درک نحوه استفاده از ابزارهای مشتقه برای کنترل ریسک به شیوه کارا اندکی دشوار است، چرا که رسانه‌های عمومی اغلب بر نحوه سوء‌استفاده شرکت‌ها و مدیران پرتفوی از ابزارهای مشتقه تمرکز دارند.  

قرارداد سلف

قرارداد سلف، یک ابزار مالی سفارشی است که از طریق بازار فرابورس به طور مستقیم بین طرف‌های مقابل معامله می‌شود و در زمان حاضر برای تاریخ مشخصی در آینده مورد توافق قرار می‌گیرد. یک قرارداد سلف در بازارهای مالی شامل مبادله در ازای وجه نقد یا دارایی دیگر است. قیمت مبادله در زمان انعقاد قرارداد تعیین می‌شود و صرف نظر از ارزش دارایی پایه در زمان خاتمه قرارداد، تحویل صورت می‌گیرد. دو طرف قرارداد در سلف ملزم به اجرای شرایط قرارداد در سررسید هستند و از این حیث با قرارداد اختیار معامله (که در آن اختیار وجود دارد و نه الزام) تفاوت وجود دارد.

منشأ ظهور قراردادهای سلف در بازار محصولات کشاورزی بوده است و علت این امر نیز روشن است. شخص کشاورزی که انتظار دارد محصول خود مانند گندم را چهار ماه دیگر برداشت کند، نگران است قیمت گندم در چهار ماه بعد کاهش یابد و به مبلغی کمتر از قیمت فعلی آن برسد. این شخص می‌تواند امروز وارد یک قرارداد سلف برای تحویل گندم در زمان برداشت محصول خود شود. در هر صورت قیمتی که کشاورز در آینده دریافت می‌کند، امروز مورد توافق قرار می‌گیرد و در نتیجه عدم قطعیت مربوط به مبلغ دریافتی او را حذف می‌کند. بهترین نمونه از قراردادهای سلف شامل قراردادهای سلف ارزی است که در واقع ابزارهای نرخ بهره به شمار می‌آیند. طبق این قرارداد، قیمت برای مقدار مشخصی ارز خارجی برای تحویل در تاریخ معین در آینده، مورد توافق قرار می‌گیرد. بازار قراردادهای سلف ارزی بسیار بزرگ و نقدشونده است.

قراردادهای آتی

قراردادهای آتی یا به طور ساده آتی‌ها، ابزارهای مالی بورسی هستند که از نوع قراردادهای استاندارد شده به شمار می‌آیند. در واقع تفاوت اصلی بین قراردادهای سلف و قراردادهای آتی نیز در استانداردسازی آنها است. اولین بورس سازمان‌یافته قرارداد آتی، هیئت تجاری شیکاگو ( CBOT) بود که در سال ۱۸۶۱ برای معاملات آتی افتتاح شد. الگوی اصلی معاملات آتی‌ها در شیکاگو در کل جهان مورد پذیرش قرار گرفته است. قراردادهای آتی، استاندارد شده هستند یعنی هر قرارداد شامل کمیت و نوع یکسانی از دارایی پایه است. همچنین شرایط تحویل دارایی در پایان قرارداد توسط بورس مشخص شده است.  

تفاوت اصلی قراردادهای آتی و قراردادهای سلف مربوط به سازوکار معامله دو ابزار است. همان‌طور که گفته شد، قراردادهای آتی استاندارد شده‌اند، بر خلاف قراردادهای سلف که سفارشی (مطابق با ویژگی‌های مد نظر طرف‌های مقابل) می‌باشند. قراردادهای آتی در روزهای خاصی از سال منقضی می‌شود. همچنین این قراردادها به جای فرابورس، از طریق بازار بورس مبادله می‌شوند. به‌علاوه طرف مقابل هر معامله قرارداد آتی در بورس، اتاق پایاپای بورس است که طرف دیگر را در هر قرارداد تضمین می‌کند. این امر موجب حذف ریسک طرف مقابل می‌شود و اتاق پایاپای می‌تواند تضامینی را فراهم سازد. زیرا از همه مشارکت‌کنندگان بازار، مبالغی را به عنوان حساب ودیعه برای پوشش اکسپوژر معاملاتی دریافت می‌کند. حساب ودیعه مبلغ اولیه سپرده نقدی یا اوراق بهادار بدون ریسکی است که توسط هر معامله‌گر در بازار فراهم می‌شود و با توجه به زیان‌های معاملاتی در پایان هر روز کاری، تعدیل می‌گردد. این امر اتاق پایاپای را قادر می‌سازد تا یک صندوق نکول تشکیل دهد (تا در صورت لزوم از وجوه آن برای پوشش زیان‌ها استفاده کند). هرچند بین قراردادهای سلف و قراردادهای آتی، تفاوت‌های نهادی وجود دارد، ولی ارزش‌گذاری هر دوی آنها از اصول یکسانی تبعیت می‌کند.

قراردادهای سوآپ

قراردادهای سوآپ، ابزارهای مشتقه‌ای هستند که در آنها مجموعه‌ای از جریان‌ّهای نقدی با مجموعه دیگر مبادله می‌شود. رایج‌ترین نوع سوآپ، سوآپ نرخ بهره است که در آن پرداخت‌های با نرخ ثابت با پرداخت‌های با نرخ شناور (در یک مقطع زمانی) مبادله می‌شود. قراردادهای سوآپ از نوع قراردادهای فرابورس‌اند و به همین دلیل می‌توانند متناسب با الزامات خاص طرف‌های قرارداد طراحی شوند. این الزامات می‌تواند شامل ارزش اسمی، سررسید یا سطح نرخ بهره باشد. اولین سوآپ طراحی شده، در سال ۱۹۸۱ میلادی معامله شد و امروزه بازار این ابزار بسیار توسعه‌یافته و از نقدشوندگی زیادی برخوردار است. سوآپ‌های نرخ بهره به قدری رایج‌اند که همانند محصولات ساده‌ای چون اوراق قرضه در نظر گرفته می‌شوند.

قراردادهای اختیار معامله

چهارمین نوع ابزارهای مشتقه در اصل با سه نوع ابزاری که تاکنون معرفی شد، متفاوت است. دلیل این امر آن است که ساختار عایدی اختیار معامله به دلیل ویژگی اختیاری بودن نهفته در آن با سایر ابزارها متفاوت است. پیشینه طراحی اختیار معامله به مدت‌ها پیش بازمی‌گردد. با وجود این، عموماً کاربرد عملی اختیارات مالی را به دوره پس از معرفی مدل قیمت‌گذاری بلک-شولز  برای اختیارات نسبت می‌دهند که در سال ۱۹۷۳ میلادی ارائه شد. تعریف اصلی اختیار معامله بسیار معروف است. یک اختیار خرید به دارنده آن اجازه می‌دهد که دارایی پایه را به قیمت معینی (قیمت توافقی یا قیمت اعمال) در تاریخ مشخص خریداری کند، در حالی که اختیار فروش به دارنده خود امکان فروش دارایی پایه را می‌دهد. اختیار معامله اروپایی تنها می‌تواند در سررسید اعمال شود، در حالی که اختیار معامله امریکایی ممکن است در هر زمانی پیش از سررسید توسط دارنده آن اعمال گردد. شخص فروشنده اختیار معامله را صادرکننده اختیار معامله می‌گویند و تنها درآمد او شامل قیمت دریافتی بابت فروش اختیار معامله است. به لحاظ نظری این قیمت باید ریسک پذیرفته شده توسط صادرکننده به هنگام فروش اختیار معامله را جبران کند. ریسک پذیرفته شده توسط خریدار اختیار معامله محدود به مبلغ پرداختی برای خرید اختیار معامله است. اگر قیمت توافقی اختیار خرید کمتر از قیمت دارایی پایه در زمان اعمال اختیار باشد، آن را اختیار باارزش  (ITM) و در غیر این صورت به آن اختیار بی‌ارزش  (OTM) می‌گویند. هنگام صدور اختیار معامله، قیمت‌های توافقی اختیار معامله اغلب برابر با قیمت جاری بازار است که در این حالت به آن اختیار به‌ارزش  (ATM) گفته می‌شود.

جستارهای وابسته

• اختیار معامله

• سوآپ

• قراردادهای آتی

• ابزارهای بدهی

• بزارهای سرمایه

پانویس/ پاورقی

منابع

• BIS, E., & PUBLISH, I. (2010). Handbook on securities statistics. Part2: Debt securities holdings. draft February.
• Choudhry, M., Joannas, D., Pereira, R., & Pienaar, R. (2004). Capital market instruments: Analysis and valuation. Springer.
• Madura, J. (2020). Financial markets & institutions. Cengage learning.

پیوند به بیرون

الگوهای ناوبری

رده